जयंत खेर - वृद्धत्वी आनंद (Jayant Kher - Economist turned Painter)

'ग्रंथाली'मधून निर्माण झालेल्या आमच्या विशाल स्नेही मंडळात जयंत खेर हा वेगळा होता. तो स्टेट बँकेत उच्चाधिकारी होता. ती नोकरी सोडून तो खाजगी कंपनीत गेला. त्याचे वागणे-बोलणे शिस्तशीर, नेमस्त, तरी आग्रही असे. तो बैठकांमध्येदेखील मुद्द्याला धरून बोले. आमच्या वर्तुळात अर्थविषय तज्ज्ञतेने जाणणारे काही लोक होते, पण जयंत खेरने आम्हाला व्यावहारिक दृष्टी दिली. त्याचा आग्रह प्रत्येक 'अॅक्टिव्हिटी' ही 'प्रॉफिट सेंटर' असली पाहिजे असा असे. आम्हाला तो पटे पण अंमलात आणता कधीच आणता आला नाही. जयंत खेरने 'ग्रंथाली'चा व्यवस्थापन शास्त्रदृष्ट्या यशापयशाचा अहवाल तयार करून घेतला. गंमत म्हणजे आम्ही सगळे बेहिशोबी असूनदेखील त्या कसोटीत उतरलो! त्याचवेळी एक लक्षात आले होते, की त्याच्या व्यवहार चातुर्यात त्याची रसिक वृत्ती छकून जाते की काय!  

          जयंतने त्याची पत्नी संजीवनी हिच्या मदतीने ऑडिओ कॅसेट, व्हिडिओ फिल्म असे प्रयोग करून पाहिले, ते त्याने 'प्रॉफिट सेंटर' म्हणून केले की नाही ते मात्र मी कधी विचारले नाही. मला जयंतची तरुणपणी सर्वात आवडलेली गोष्ट म्हणजे त्याने कर्जतला घेतलेले फार्म हाउस. तो बऱ्याच वेळा शनिवार-रविवार मित्रमंडळींना घेऊन तिकडे जाई. ते नुसते 'फार्म हाउस' नव्हते तर तेथे त्याने सहा एकरांत नियोजनबध्द जंगल विकसित केले होते. तेथे फिरताना मोठी मौज येई. पुढे, वये वाढू लागली तेव्हा त्या 'जंगला'चे काय करायचे अशी चर्चा सुरू झाली. मी त्याला सुचवले, की तेथे पर्यावरण शाळा सुरू करूया. मला जगातील सगळ्या गोष्टी म्हणजे सार्वजनिक क्षेत्र वाटते (सरकारी नव्हे). माझ्या डोक्यात 'प्रायव्हेट प्रॉपर्टीचा कन्सेप्ट' कधी शिरला नाही. तेवढीच गोष्ट मजजवळ वडिलोपार्जित आहे. तरीही जयंत व त्याच्यासारखे अर्थविषयातले काही जाणकार माझे जवळचे मित्र राहिले आहेत. तर पर्यावरण शाळेचा मुद्दा तसाच राहून गेला. बघता बघता, आम्ही वृद्ध झालो आणि जयंत खेरला पार्किन्सनने पकडले. त्याची जाणीव त्याला ड्रायव्हिंग करताना झाली. त्याचे वेगवेगळ्या अवयवांतील स्नायू काम नीट करत नाहीत हे ध्यानी आले. त्याने डॉक्टरांचा सल्ला घेतला त्यातच त्याला हृदयविकाराची बाधा झाली व स्टेन्ट टाकावा लागला. डॉक्टरांनी त्याला अशा दुर्बलता संभाळत यापुढे जगावे लागेल असे सांगितले. त्याचे हात हलू लागले, चाल मंदावली. तो बोलायचा आधीपासूनच मृदू, आता उच्चारण अस्फुट होऊ लागले. पण त्याची बुद्धी आणि त्याची शिस्त मात्र कायम राहिली. बराच काळ त्याने सांस्कृतिक कार्यक्रमांना-बैठकांना येणे चालू ठेवले. पण तेही हळुहळू कमी झाले -समारंभही आटले. तो हिंदू कॉलनीत राहायचा -तेथून मदतनीसाच्या अथवा पत्नीच्या सहाय्याने आंबेडकर रोडवर फिरायला यायचा. तेथे कधी भेट व्हायची. त्याचे बोलणे खूपच कमी झाले होते, त्यामुळे संभाषण वाढत नसे. 

          मी जरी ही वाक्ये सखेद लिहित असलो तरी जयंतला त्या कोणत्याच उणिवेची बाधा वाटत नसावी असे त्याचे जीवन विधायक रीतीने व कार्यमग्न चालले होते. कारण त्याने त्या काळात जॉन मार्शलचे चरित्र लिहिले व ते प्रसिद्धही झाले. त्याचा अर्थशास्त्राचा अभ्यास चालू होताच. तो तत्संबंधी वर्तमानपत्रांमध्ये लिहित असे. त्याखेरीज मेकॉले हा त्याच्या विशेष चिंतनाचा विषय होता. त्यानी मेकॉले चरित्राची चार प्रकरणे लिहिलीदेखील आहेत.

जयंत खेर पेंटिंग्ज करताना

त्याने मास्टर स्ट्रोक मारला, तो म्हणजे त्याची त्या काळातील चित्रकला. त्याला चित्रकलेची आवड पूर्वापार होती. पण जयंतने हाताला कंप असलेल्या अवस्थेत चार-पाच वर्षांत साठ कॅनव्हास चितारले. सर्व चित्रे वेगवेगळ्या आकारांत, वेगवेगळ्या रंगांत आणि अमूर्ताकार! म्हणजे अॅब्सट्रॅक्ट! परंतु विलक्षण अर्थपूर्ण -प्रेक्षकांशी सरळ संवाद साधणारी चित्रे! मी त्याच्या घरी जाऊन चित्रे पाहिली तेव्हा मला अचंबाच वाटला --पार्किन्सनने अधू अवस्थेत वृद्धावस्था व्यतीत करणाऱ्या आमच्या मित्राला कसलीच बाधा नव्हती, अडचण नव्हती. खरे तर, मला संजीवनीकडून जयंतच्या अडचणी, त्याला होणाऱ्या दुःख-वेदना कळत होत्या, पण त्याच्या बोलण्या-वागण्यात आलेले कमालीचे मंदत्व सोडले तर आजाराची वा वृद्धत्वाची कोणतीही खूण नसे. जयंत जीवन रसिकतेने जगत आला आहे. त्याने संगीत-नाटक-चित्रपट-चित्रकला आणि त्या संबंधीच्या गप्पा यांवर भरपूर प्रेम केले. त्याने जीवनोपभोग उत्तम घेतला. तो व संजीवनी, दोघे खूप भटकली. संजीवनीलाही अनेक विषय-व्यक्ती-स्थळे जाणण्याची, त्याबाबत लिहिण्याची खूप हौस आहे. तिचा हात लिहिता आहे. तिने डॉक्युमेंटरीदेखील केल्या.

          मला गंमत जयंतची वाटते, की त्याचे पंच्याऐंशी वर्षांचे आयुष्य असे विविध छंदांत व व्यवसायात गेल्यावर त्याने वृद्धपणी पेंटिंग्ज चितारण्याचा वेगळाच ध्यास घेतला आणि तो पूर्ततेस नेला. त्याला कॅनव्हास उचलून स्टँडवर ठेवताना होणारा शारीरिक अपंगत्वाचा त्रास मी पाहिला आहे. त्याने आलेल्या त्या अपूर्णत्वावर मात करून पूर्णत्वाची कांक्षा धरली. त्यातून ती चित्रनिर्मिती झाली. जयंतला वृद्धत्वी लाभलेल्या या आनंदाची थोरवी प्रत्येक साठीपार माणसाने जाणून घेतली पाहिजे. तेव्हा नवे आनंदी आयुष्य सुरु होऊ शकते हे जयंतने दाखवून दिले आहे.

 संजीवनी खेर 9821411472 sanjeevanikher@gmail.com

- दिनकर गांगल 9867118517 dinkargangal39@gmail.com

(दिनकर गांगल हे 'थिंक महाराष्‍ट्र डॉट कॉम' या वेबपोर्टलचे मुख्‍य संपादक आहेत.)

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------