 |
| 'इराज स्क्रिप्ट' |
ठाण्याचे
रंजन जोशी यांचे घरच चित्रकलेचे आहे. ते स्वतः, त्यांच्या पत्नी विद्या, दोघेही जे.जे.
इंस्टिट्यूट ऑफ अप्लाईड आर्टमध्ये प्राध्यापक होते. त्यांचा मुलगा आदित्य, सून
गौरी; ती दोघेही चित्रकलेचे शिक्षण घेऊन जाहिरातक्षेत्रात कामे करतात. आदित्य-गौरी
यांची आठ वर्षांची छोटी मुलगी इरा हिला तिच्या खोलीत चित्रे काढण्यास एक भिंतच्या
भिंत आहे. ती त्यावर मूर्त-अमूर्त चित्राकार काढत बसते. आजोबांनी एके दिवशी तिला
कामगिरी दिली, की 'त्या चित्रांमध्ये मला अल्फाबेट्स दिसतात, तू ती रेखून काढ बरे'.
आजोबांचे ते म्हणणे इरेने ईर्षेने घेतले व खरोखरीच, त्या भिंतीवरील
चित्रांमध्ये
रेखलेली सव्वीस इंग्रजी अक्षरे दिसू लागली. घरात आनंद पसरला, इराही हर्षून गेली.
पण तिच्या आई-बाबांनी दुसऱ्या दिवशी तिला आश्चर्याचा धक्का संगणकावर दिला. त्यांनी
संगणकावर ती लिपी जशीच्या तशी उतरवून साकार केली. त्यांनी तिला नाव दिले 'इराज्
स्क्रिप्ट'. इराने ती मित्रमंडळींत, शिक्षकांत 'शेअर' केली -सध्या सर्वत्र ऑनलाइन शिक्षण आहे ना! इराचा तोरा वाढला. आजोबा-आजी
खूष झाली. त्यांनीही आम्हा मित्रमंडळींत ती गोष्ट 'शेअर' केली, तर मान्यवर साहित्यकला
समीक्षक दीपक घारे म्हणाले, की "मुले हल्ली उत्स्फूर्तपणे अद्भुत गोष्टी घेऊन
येतात. माझ्या नातवाच्या बालवर्गातील पद्मजा आंजर्लेकर या पाच वर्षांच्या मुलीने
रोमन लिपीतील सगळ्या अक्षरांना देवनागरी लिपीतील उकार जोडले आहेत. त्यामधून लिपीसंकराचा
वेगळाच नमुना तयार झाला आहे".
 |
| रंजन जोशी आणि दीपक घारे |
मुले
घरोघरी सध्या चित्रकलेत प्रवीण जाणवतात. त्यांच्या हाती रंग विविध असतात, स्टेशनरी
नाना तऱ्हांची असते आणि त्यांचे कल्पनाविश्व विस्तारले आहे. किंबहुना, मुले आणि
चित्रकला हे आविष्काराचे नाते पूर्वापार होते. कारण मुलांना त्यांच्या कलाविष्कारासाठी
साधेसोपे साधन घरात असते ते कागद-पेन्सिल-रंगांचे. पण ते फक्त बालवयापुरते राही.
चित्रकला हे मुलांच्या अभिव्यक्तीचे माध्यम हे स्थान मात्र काही तज्ज्ञांनी जाणले
व ते समाजात रुजवण्याचा प्रयत्न केला. नागपूरचे चंद्रकांत चन्ने गेली चव्वेचाळीस
वर्षे मुलांसाठी वर्षाकाठी दोन चित्रकला शिबिरे भरवत असतात. त्यांच्या त्या
प्रयत्नांतून हजारो मुले चित्रकला साक्षरच नव्हे तर कलाकार होऊन बाहेर पडली आहेत. चन्ने
यांचा दावाच हा आहे, की पालक बालकांची अभिव्यक्ती गांभीर्याने घेत नाहीत. चन्ने
यांच्या
'बसोली'
समूहाचे कार्य भारतातच नव्हे तर इंग्लंड, फ्रान्सपर्यंत जाऊन पोचले आहे. असे
प्रयत्न आणखीही होत असतात. एनडीटीव्हीने मुलांच्या चित्रकलेचा, बाल कल्याण
संस्थेच्या सहाय्यार्थ एक मोठा 'इव्हेंट' अलिकडेच योजला होता. त्यांनी मुलांनी
काढलेली चित्रे पडद्यावर दाखवली. ती पाहूनच प्रेक्षक स्तंभित झाले! एका मुलाचे
चित्र दोन लाख रुपयांना विकले गेले. इव्हेंटमधून पाच कोटी रुपये उभे राहिले. 'सकाळ'ची
मुलांची चित्रकला स्पर्धा दरवर्षी अशीच सघन आणि कल्पनातीत होत असते. मुलांच्या
आविष्काराला सध्या असे असाधारण महत्त्व आले आहे. पालकांनी ते जाणले मात्र पाहिजे.
'अमृत' नावाचे नाशिकच्या गावकरी ग्रूपचे
मासिक खूप वर्षांपूर्वी दर महिन्याला 'चिमखडे बोल' नावाचे सदर प्रसिद्ध करी.
त्यामध्ये मुलांची अविश्वसनीय वाटावी अशी वचने प्रसिद्ध होत. परंतु ती त्यावेळी नवलाई
भासे. त्या काळात मुले पुढे येण्यास बुजत असत. त्यामुळे पालक त्यांचे घरातील
खाजगीतील बोल मासिकाकडे पाठवत. आता मुळी मुलेच स्मार्ट झाली आहेत व ती वेगवेगळ्या
माध्यमांतून जगासमोर येत असतात. चित्रकला
व चिमखडे बोल एवढ्यापुरती मर्यादित असलेली चटपटीत मुलांची प्रतिभा, गेल्या दोन-तीन
दशकांत मात्र बहुअंगांनी बहरली आहे. त्यांना ऑडिओ-व्हिडिओ यांमधून अधिकाधिक 'एक्सपोजर'
मिळू लागले आहे व तेवढे त्यांचे गुण उफाळून येत आहेत. त्याच काळात गर्भज्ञानाची
पुस्तके प्रसिद्ध होऊ लागली, त्यासाठी गर्भवती महिलांची अभ्यास शिबिरे सुरू झाली. 'घरोघरी
ज्ञानेश्वर जन्मती' अशा तऱ्हेच्या लेखमाला मासिकांत येऊ लागल्या.
 |
| लीला पाटील |
शिक्षणतज्ज्ञ लीला पाटील यांनी मुलांना
ज्ञान कोठून प्राप्त होते याचा एका मोठ्या सर्व्हे प्रॉजेक्टमध्ये शोध घेतला.
तेव्हा त्यांनी असे म्हटले होते, की "मुलांना ज्ञान खूप असते. ते ती मुले एका
शब्दाक्षरातून वा वाक्यातून चकित व्हायला होईल अशा तऱ्हेने मांडत असतात. त्याचा
प्रौढांना अचंबा वाटतो कारण त्या अक्षर-वाक्यांचे पूर्ण विवरण करण्याची क्षमता मुलांची
त्या वयात नसते. ते कौशल्य वेगळे आहे. मुले वाटतात तेवढी अजाण नसतात". मुलांच्या
भावविचारांचे आणि कल्पनांचे विश्व अद्भुत असते आणि ते खुलवावे तेवढे खुलते हा, खरे
तर, घराघरांतील अनुभव असतो. घरात दीड-दोन ते चार वर्षांचे बालक असले, की हल्लीच्या
भाषेत तो '24 x 7 फुल टू टाईमपास' असतो. मुलांना जगभरचे एक्सपोझर लाभत असल्याने
त्यांची कल्पनाशक्तीदेखील आकाशाला गवसणी घालणारी असू शकते.
 |
| मिलिंद जोशी |
 |
मिलिंद म्हणतो, की कलेला समीक्षेत
पकडण्याचे प्रयत्न होतात व त्यामुळे ती निर्मात्याला व रसिकालाही अवघड बनून जाते,
पण कला व्याकरणाच्या अलिकडे-पलीकडे असते. ती तशीच अस्फूट, सूचक राहणे यात गंमत आहे.
बालकांना प्रौढांच्या व्याकरणाची बाधा नसल्याने ती मुक्त सुटतात आणि नव्या जमान्यात
तर त्यांच्यासमोर अवघे जग उघडे झाले आहे. बालके पाचही ज्ञानेंद्रियांनी अनुभव
बुद्धीत सामावून घेतात व तशीच मोकळी होतात. कोणा बालकाला कोणता संदर्भ कसा मिळतो
हा अखेरीस योग आहे. तो हर्षदच्या वेळी अपूर्वतेने जमून आला. पण प्रत्येक बालक देवाघरूनच
काही घेऊन येते. त्यास सभोवताल व संधी मात्र लाभली पाहिजे.
इंग्रजीत प्रॉडीजी म्हणजे बालवयातील
चमत्कार अशी वेगळी वर्गवारी आहे. त्यांना समाजात तसे वेगळे स्थान असते. मोझार्ट या
जगद्विख्यात पाश्चात्य संगीतकारास चौथ्या वर्षीच सारे संगीतज्ञान असल्याचे प्रकट
झाले होते. आपले श्रीनिवास रामानुजन यांना अकराव्या वर्षी गणितातील तोपर्यंत
अनाकलनीय कोडी उलगडून दाखवली म्हणून जगातील सर्वश्रेष्ठ सात 'प्रॉडीजीं'मध्ये
स्थान आहे. ज्ञानेश्वरांचे उदाहरण महाराष्ट्रात तसेच सांगितले जाते. लता मंगेशकर बालवयात फार मोठे गाऊन दाखवू लागल्या तेव्हा
त्यांच्या गाण्याला 'दिव्य' म्हणजे या भूलोकीचे नव्हे असे म्हटले जाऊ लागले. मात्र
असे लोकविलक्षण गुणविशेष घेऊन बरीच मुले जन्माला येतात व असाधारण कर्तबगारी
गाजवतात असेच हल्ली दिसून येते. पालक मुलांना व्यक्त
होण्याची सध्या संधी देत आहेत हे खरे, परंतु आधुनिक ज्ञानरचनावादी शिक्षणपद्धत असे
सांगते, की मुले स्वतःची स्वतः शिकत असतात. पालक-शिक्षकांनी त्यांना तसे वातावरण व
साधने उपलब्ध करून द्यायची असतात. मला रंजन जोशीच्या, किरण क्षीरसागरच्या घरी तसे
उत्तम पालकत्वाचे प्रयत्न चाललेले जाणवतात. शहाण्या पालकांची संख्या गेल्या काही
दशकांत वाढत आहे. मुलांना विश्वदर्शन (एक्सपोजर) होऊ लागल्यामुळे सुजाण पालकत्व ही
जबाबदारी झाली आहे.
 |
| ग्रेटा थुनबर्ग |
माणसांचे वृद्धत्व जसे ऐंशी-नव्वद वये होईपर्यंत लांबत चालले आहे, तसे बालकांना
जन्माला आल्यानंतर ज्ञानसंवेदन लवकर-लवकरच्या वयात होऊ लागले आहे. त्यामुळे
मुलांकडून अपेक्षाही वाढत आहेत. म्हणजे बघा हं - पर्यावरणाच्या चळवळीला गेल्या तीन
दशकांत यश लाभले नाही, तेव्हा तो झेंडा ग्रेटा थुनबर्ग नावाच्या अकरा वर्षांच्या
मुलीने उचलला आहे. तिच्यासोबत तिच्याच वयाची मुलेमुली वेगवेगळ्या देशांतून जमा होत
आहेत. ते आंदोलन खूप मोठे होणार अशी लक्षणे असतानाच कोरोनाने माणुसकीला ग्रासले
आहे व वेगळेच प्रश्न निर्माण झाले आहेत. कोरोनानंतरच्या काळात ही बालप्रतिभा कोणते
व कशा प्रकारचे रूप घेऊन प्रकट होते ते पाहायचे. लक्षात ठेवायला हवे, की घरोघरची
मुले एकेकटी नाहीत, त्यांची शक्ती कोठेतरी-कोणत्यातरी निमित्ताने संघटित होत आहे!
-
दिनकर गांगल 9867118517 dinkargangal39@gmail.com
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
){kind=link}
2 टिप्पण्या
छान विषय आणि वेगळा दृष्टिकोन ...धन्यवाद
उत्तर द्याहटवासुंंदर
उत्तर द्याहटवा