थोरो, दुर्गा भागवत आणि प्रल्हाद (Thoreau, Durga Bhagwat And Pralhad Jadhav)

प्रल्हाद जाधव

दोनशे वर्षांपूर्वीचा अमेरिकन हेन्री डेव्हिड थोरो, शंभर वर्षांपूर्वीच्या दुर्गा भागवत आणि आजचा प्रल्हाद जाधव यांच्यात नाते काय आहे? थोरो हा जगद्विख्यात विचारवंत व ललित लेखक आहे. त्याने जगभर अनेक थोरामोठ्यांना प्रेरणा दिली आहे. त्यामध्ये महात्मा गांधी, मार्टिन ल्युथर किंग, टॉलस्टॉय इत्यादींचा समावेश होतो. त्याने सविनय कायदेभंगाचे तत्त्व प्रथम मांडले. अशी अनेक ज्ञानसूत्रे त्याच्या गाठी आहेत. थोरो यांचे विचारधन आणि त्यानुसार कृतिकार्यक्रम यासाठी त्यांच्या नावाने देशोदेशी संस्था स्थापन झाल्या आहेत. दुर्गा भागवत या महाराष्ट्राच्या विदुषी. त्यांनीही समाजशोध घेतला, ललित गद्य व इतर अनेक प्रकारचे साहित्य लिहिले. त्यांचा तेजस्वी बाणा आणीबाणीत उजळून उठला. त्यांचेही व्यक्तिमत्त्व प्रेरक ठरले आहे. त्यांच्यासंबंधी प्रतिभा रानडे, अंजली किर्तने, मीना वैशंपायन अशा अनेक लेखिकांनी अभ्यासपूर्ण व आत्मीयतेने लिहिले आहे. त्यांच्यापासून मुख्यतः विचारस्वातंत्र्याची प्रेरणा घेतलेला लेखकवर्ग तर फार मोठा आहे. थोरो 1817 साली जन्मले आणि 1862 मध्ये मरण पावले. दुर्गाबाईंचा कालखंड 1910 ते 2002 आहे.

          प्रल्हाद जाधव हा वर्तमानकाळातील ललित लेखक. त्याने ललित गद्य व नाट्यकृती असे बरेच लेखन केले आहे. त्याला कमी-जास्त यश मिळत गेलेले आहे. त्याची लेखणी अतिशय हळुवार, तरल अशी आहे. त्याच्या लेखणीत जरूर तेव्हा नाट्यात्मक्ता येते. त्याचे विषयवैविध्य विस्तृत आहे. मला महत्त्वाची जाणवते ती त्याची चिंतनशीलता आणि कल्पनेची झेप. त्याचे मूड्स लेखकाला साजेसे बदलत असतात आणि ते त्याच्या छोट्या छोट्या व्हॉट्सअॅप मेसेजमधून व्यक्त होत असतात; त्यातून त्याची संवेदनशीलताही प्रकट होऊन जाते. असाच वर्षापूर्वी केव्हा तरी त्याचा मेसेज आला. त्याने म्हटले होते, 'मला थोरो आणि दुर्गा भागवत यांनी पछाडले आहे. काय करू?' मला दुर्गाबाईंनी थोरोची तीन पुस्तके भाषांतर केल्याचे ठाऊक होते. त्यापैकी 'वॉल्डनकाठी विचारविहार' हे फार प्रसिद्ध आहे. ते थोरोचे मूळ पुस्तकही गाजलेले आहे.

दुर्गाबाई भागवत

     प्रल्हादची प्रतिभा मूळ नाटकाच्या अंगाने व्यक्त होऊ पाहते. त्याचे थोरो-दुर्गाबाईंबाबत तसेच झाले. त्याला चक्क दोन वेगवेगळ्या शतकांत जगलेल्या त्या दोघांची भेट नाट्यरूपात दिसू लागली. मला तत्क्षणी त्या दोघांची तत्त्वनिष्ठा जाणवली. प्रल्हादला त्याचे दृष्यरूपही दिसत होते. सुळसुळीत झग्यामधील दुर्गाबाई आणि धोतर-मुंडाशातील थोरो असे दोघे 'वॉल्डनच्या तळ्याकाठी' भेटतात. थोरोला भारतीय तत्त्वज्ञानाचे आकर्षण होते. त्याला कृष्णकल्पनेचा मोह पडलेला होता. दुर्गाबाई त्याच्या असहकारादी तत्त्वप्रियतेने भारलेल्या होत्या. दोघांना पक्षीप्राण्यांचे वेड, परंतु दोघे वेगवेगळ्या भूमींतील असल्यामुळे संदर्भ वेगवेगळे. थोरो एकटा राहिला, एकटा जगला. इमर्सन वगैरे त्याचे मित्र होते. दुर्गाबाईदेखील एकट्या राहिल्या, एकट्या जगल्या. त्यांचेही ऑपेरा हाऊसच्या कॉफी हाऊसचे एक आणि एशियाटिक लायब्ररीमधील एक अशी दोन घट्ट मित्रमंडळे होती.      

हेन्री डेव्हिड थोरो

प्रल्हादला थोरो व दुर्गाबाई यांचा शोध घेता घेता त्यांच्यातील अनेक साम्ये व भेद आढळू लागले. दोघांची स्वभाववैशिष्ट्ये त्याला कळू लागली. तो ती माझ्याशी 'शेअर' करताना खुलून जाई. थोरो मला पुस्तकांतून थोडा परिचित आणि दुर्गाबाईंना तर मी अगणित वेळा भेटलो आहे, त्यांचे बोलणे तासन् तास श्रवण केले आहे. त्यामुळे मी प्रल्हादच्या एकेक शोधाने व त्यातून त्याला स्फुरणार्‍या कल्पनांनी मोहून जातो. त्याच्या त्या कथनाला तात्त्त्विक अधिष्ठान असते, कारण ज्या दोन व्यक्तिमत्त्वांनी तो भारला गेला आहे. त्या थोरो आणि दुर्गाबाई या दोघांचा माणसाचे स्वातंत्र्य व स्वावलंबित्व यावर विश्वास आहे. 

          त्याने त्याची थोरो-दुर्गाबाई भेटीची कल्पना मला सांगितली तेव्हा मला एकदम आठवले, ते 'कोपनहेगन' हे नाटक. मायकेल फ्रायन यांचे ते मूळ नाटक शरद नावरे यांनी मराठीत आणले आणि शरद भुताडिया यांनी दिग्दर्शित केले. डॅनिश नील्स बोर आणि जर्मन वर्नर हायझेनबर्ग या वैज्ञानिकांची दुसरे महायुद्ध ऐन भरात असताना जी भेट झाली त्याबाबत अनेक तर्कवितर्क लढवले जातात, त्याबाबतचा कल्पनाविलास म्हणजे ते नाटक होय. ते दोन वर्षांपूर्वीच रंगभूमीवर आले. प्रल्हादचे थोरो-दुर्गा नाटक जेव्हा कधी येईल तेव्हा त्याला दोन शतकांची, दोन देशांची पार्श्वभूमी असेल आणि त्यात विविध विषयांचे संदर्भ येतील. विचार करू तेवढी त्या नाटकातील दृश्ये मनोरम होत जातात बघा.

   मी एकदा प्रल्हादला विचारले, की तुला थोरो भेटला कसा आणि कोठे? तर तो म्हणाला, कित्येक वर्षांपूर्वी माझा प्रसिद्ध झालेला लेख वाचून रवींद्र पिंगे हे मोठे लेखक मला म्हणाले, की तू थोरो वाच. मी थोरोची एकदोन पुस्तके वाचली, पिंगे यांच्याशी नंतर तसे बोलणे झाले. दुर्गाबाईंनी अनुवादित केलेले 'वॉल्डनकाठी' दोन वर्षांपूर्वी पुन्हा वाचनात आले आणि मग मात्र थोरोचे वेड लागले. वामन जनार्दन कुंटे यांनी 'थोरोचे श्रमजीवन' हे पुस्तक 1951साली लिहिले आहे. त्यास विनोबा भावे यांची प्रस्तावना आहे. त्यानंतर गमतीचा भाग म्हणजे जयंत कुलकर्णी यांनी अलीकडे पुन्हा 'वॉल्डनकाठी' अनुवादिले आहे, कारण त्यांचे म्हणणे असे, की दुर्गाबाईंचे भाषांतर क्लिष्ट आहे! थोरो असा अनेक पातळ्यांवर अनेक लोकांना पुनःपुन्हा गुंतवून टाकतो. दुर्गाबाईदेखील कमी नाहीत. मीना वैशंपायन यांनी त्यांचे अप्रसिद्ध साहित्य त्यांच्या मृत्यूनंतर संकलित-संशोधित केले. दुर्गाबाईंचे अंजली किर्तने यांनी लिहिलेले चरित्र गेल्या वर्षभरातच प्रसिद्ध झाले आहे.       

          प्रल्हाद राज्य सरकारच्या माहितीखात्यातील संचालकपदावरून सहा वर्षांपूर्वी निवृत्त झाला. मी तेव्हापासून त्याला पाहत आहे, की तो बुद्धिप्रतिभेची निवडक कामे करत सुखाने आणि आनंदाने जगत आहे. त्यात मुख्यतः लेखन-संशोधन-संपादन अशा कार्याचा समावेश होतो. तो राहतो माहीमला, पण मनाने बऱ्याच वेळा असतो महाडजवळ पोलादपूरला. ते त्याचे गाव. तेथे त्याचे घर आहे. तेथे काही लिहायच्या निमित्ताने मस्त मोकळ्या हवेत राहायचे. कधी लेखन पूर्ण करून, कधी अर्धवट ठेवून परत यायचे हा त्याचा नेहमीचा परिपाठ. मी आता वाट पाहत आहे, की प्रल्हाद थोरो आणि दुर्गाबाई यांना घेऊन पोलादपूरला कधी जातोय? मी तसे त्याला विचारले, तर तो म्हणाला, की 'माहीत नाही, मी ते नाटक लिहीन की नाही? पण मला त्या कल्पनेत रमायला, त्यातील वेगवेगळे प्रवेश पाहायला खूप आवडत आहे'. प्रल्हादला शुभेच्छा.

प्रल्हाद जाधव 9920077626 pralhadjadhav.one@gmail.com

- दिनकर गांगल 9867118517 dinkargangal39@gmail.com

(दिनकर गांगल हे 'थिंक महाराष्‍ट्र डॉट कॉम' या वेबपोर्टलचे मुख्‍य संपादक आहेत.)

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

           नाटके- 1.शेक्सपिअर गेला उडत, 2. गोविंद घ्या कुणी गोपाळ घ्या 3. हिरण्यगर्भ 4. शेवंता जित्ती हाय, (गेली तीस वर्षे सातत्याने विविध स्पर्धांत सादर होणारे नाटक) 5. एक कप चहासाठी 6. राजदंड, 7. या भुतांनो या ! 8. यमक, 9. भूमिका, 10. चेटूक 11. लेडीज सायकल 12. या चिमण्यांनो परत फिरा रे ...13. ठिणगी उडाली आकाशी !                         

          एकांकिका - कुलकर्णी व्हर्सेस देशपांडे, कृष्णाजी केशव, पाचूचं बेट, चिमूटभर अंधाराचा स्वामी, आचार्य देवो भव, गेला मोहन कुणीकडे ? ऑपरेशन दगड, पक्षी जाय दिगंतरा,  हरवले ते गवसले का?

          पुस्तके - रानभूल, तांबट, आनंद नक्षत्र, आनंदाची मुळाक्षरे(ग्रंथाली),गॅलरीतली रातराणी, प्रसिद्धी आणि प्रतिमा (अनुभव-अक्षरधन प्रकाशन), शेवंता जित्ती हाय! (साकेत प्रकाशन) यमक, भूमिका (चेतश्री प्रकाशन), पाण्यातले दिवस(राजहंस), (आगामी: सुंदर मी बोलणार, ग्रंथाली)

प्रल्हाद जाधव यांची काही पुस्तके